Wat vertelt het orenspel?

Oren 180 graden draaien

In tegenstelling tot de mens kan het paard zijn oren 180 graden draaien. Hiermee bepalen paarden niet alleen van welke richting het geluid komt, maar communiceren ze ook met elkaar. 

Ook geven ze signalen af aan ons. Welke signalen precies en wat je als ruiter hiermee kunt doen, vertellen gedragsbioloog Dr. Marc Pierard en Dr. Janny de Grauw, specialist veterinaire anaesthesiologie werkzaam bij de Universiteitskliniek voor Paarden in Utrecht.

‘Het is bijvoorbeeld niet zo dat ‘oren naar achteren’ altijd betekent dat het paard kwaad is’ - Foto: Arnd.nl

Oren naar achteren

Pierard geeft aan dat het paard ons veel kan zeggen met zijn oren, maar dat het belangrijk is ook de rest van het lichaam te bekijken. Hierdoor kun je het gedrag op de juiste manier interpreteren. 

‘Het is bijvoorbeeld niet zo dat ‘oren naar achteren’ altijd betekent dat het paard kwaad is’, aldus Pierard. 

‘Allereerst kan het inderdaad een teken van agressie zijn wanneer het paard zijn oren in zijn nek legt. Het is alleen zo dat niet alleen de aanvaller, de zogenaamde agressor, zijn oren naar achter beweegt. Ook het paard dat weggejaagd wordt legt zijn oren plat. Beide paarden draaien hun oren naar achteren ter bescherming. Oren zijn in een gevecht namelijk een makkelijk ‘handvat’ om in vast te bijten.’

Ook als het paard iets heeft gehoord zal het zijn oren bewegen om het geluid zo goed mogelijk op te vangen. Pierard: ‘Het kan zijn dat wij dan niets hebben gehoord, maar dat wil niet zeggen dat er niets is of dat het paard je voor de gek houdt. Doet je paard zijn oren naar achteren wanneer je hem van achteren benadert, dan is hij niet boos, maar heeft hij je gewoon gehoord. Oortjes naar voren tijdens het mennen betekent dat hij goed oplet wat er voor hem gebeurt. Een regelmatig terugdraaiend oor tijdens het rijden hoeft niet negatief te zijn, maar kan betekenen dat het paard op jouw hulpen let.’

Pierard waarschuwt wel dat je voor de juiste uitleg van het orenspel tijdens het rijden weer goed naar de overige signalen van het paardenlijf moet kijken. Blijft het paard ontspannen wanneer het zijn oren af en toe naar achter beweegt dan is het positief. Is het paard gespannen en legt het zijn oren plat in zijn nek, dan is dat meestal geen goed teken.’

Het paard kan ook de oren naar achteren draaien om ze te beschermen tegen harde geluiden. ‘Paarden kunnen namelijk hogere tonen en op een langere afstand, tot wel 4400 meter, horen dan wij. Wanneer zij een hard geluid horen, kan dit pijn doen aan hun oren. Om hun gehoor te beschermen leggen zijn hun oren plat, net zoals wij onze handen tegen onze oren leggen.’ 

In dit geval betekenen naar achter gedraaide oren dus ook geen agressie, maar is het een teken dat het paard een hard geluid hoort afkomstig van bijvoorbeeld het verkeer of een luid sprekend persoon.

Waarschuwing

Het is raadzaam om het orenspel niet te negeren, anders dwing je het paard om duidelijkere signalen te geven. Pierard: ‘Sommige mensen straffen hun paard zelfs wanneer het de oren in de nek legt, maar dan houdt het paard alleen nog maar fysieke middelen over om zijn boodschap over te dragen. Dan krijg je dus dat paarden trappen of bijten.’ 

Dr. Pierard voegt daaraan toe dat de grootte van de ‘oorgebaren’ van het paard per paard kunnen verschillen, afhankelijk van zijn karakter. Het ene paard is expressiever in het afgeven van signalen dan het andere. Je moet je paard dus goed leren kennen om zijn signalen goed op te vangen en te begrijpen.

Ook een continu wisselende oorpositie heeft meerdere betekenissen, bijvoorbeeld focus, maar ook onrust, opwinding of angst. - Foto: Arnd.nl

Lichaamstaal

Ook Janny de Grauw geeft aan dat we veel aan het orenspel van het paard kunnen aflezen, maar dat het orenspel nooit los gezien kan worden. De Grauw: ‘De stand van de oren kan veel verraden, maar vooral als ook op de context wordt gelet. Die context kan bestaan uit omgevingsfactoren, maar het kan ook gaan om andere aspecten van de lichaamshouding. Wordt het hoofd laag of hoog gedragen? Kijkt het paard opzij? Wat doen de benen?’ 

Ze geeft aan dat je ook goed op de mimiek van het hoofd moet letten. Hoe staan de ogen? Is er oogwit zichtbaar? Zijn de kauwspieren strak aangespannen? Hoe is het profiel van de neus en de mond? Is er spanning zichtbaar rond de oogregio? Al deze signalen bij elkaar kunnen, samen met het orenspel, helpen een goede inschatting te maken van de gemoedstoestand van het paard en je kunt zo zelfs tekenen van pijn onderscheiden van andere zaken.’ 

Ze geeft een aantal voorbeelden. ‘Oortjes opzij kan een normale rusttoestand zijn, maar afhankelijk van de positie van het hoofd en andere gezichtsuitdrukkingen van de ogen, neus en mondprofiel, kan dit óók worden gezien bij pijn. Ook een continu wisselende oorpositie heeft meerdere betekenissen, bijvoorbeeld focus, maar ook onrust, opwinding of angst. Houdt het paard met starre blik zijn oortjes stijf naar achter, dan kan dit tezamen duiden op pijn.’

Pijnherkenning

Er is de laatste jaren bij veel diersoorten, waaronder het paard, veel interesse voor het aflezen van pijn aan de gezichtsmimiek. Omdat gezichtsuitdrukkingen complex zijn en door vele spiertjes heel subtiel kunnen veranderen, moet je hierbij wel naar meerdere verschillende gezichtsveranderingen kijken. 

De Grauw: ‘Door systematisch de gezichtsuitdrukking te observeren, kun je aan verschillende aspecten van het paardenhoofd (bijvoorbeeld een teruggetrokken onderlip, strak naar achteren gehouden oren, opengesperde neusgaten, deels gesloten ogen) een score toekennen. Na optellen wordt een totale score verkregen, die iets verraadt over de mate van pijn die het paard ervaart. Dat dit goed werkt blijkt uit meerdere studies. Ook hier is het orenspel dus één van de factoren waarop gelet wordt - niet de enige, maar het vertelt wel veel!’

Oortjes naar voren tijdens het rijden betekent dat hij goed oplet wat er voor hem gebeurt. - Foto: Arnd.nl

Aangespannen

In het werk is het orenspel van het paard anders dan wanneer het hoofd vrij wordt gedragen. Dat betekent dat we het orenspel van het losstaande paard niet één op één kunnen vertalen naar de situatie van het aangespannen paard. 

De Grauw: ‘Uit onderzoek blijkt wel dat pijn door kreupelheid opgepikt kan worden door expressies van het gezicht en gedragingen. De onderzoekers deden dit door foto’s van paarden vóór en na zenuwverdovingen van het pijnlijke gebied te laten beoordelen door ‘blinde’ observatoren. Hieruit bleek dat met name de oorpositie (oren beide naar achteren, eentje naar achteren en een opzij, of een naar achteren en een naar voren) onder het zadel vrij consequent geassocieerd was met pijn.’

De toekomst

De Grauw spreekt de hoop uit dat we door middel van onderzoek in de toekomst steeds meer zullen begrijpen over de rol van het orenspel en de overige gezichtsmimiek van paarden. 

‘Hopelijk krijgen we zo nog meer inzicht in wat gezichtsexpressies precies kunnen zeggen over bijvoorbeeld de mate van pijn die een paard ervaart door een bepaalde aandoening, na een operatie, of tijdens het rijden. Bij dit laatste moeten onder andere ook de invloeden van de menstijl van de menner, de teugellengte, geluiden en afleiding, alsmede de spanning van bijvoorbeeld de neusriem meegewogen worden. De bewezen systematische manier van beoordelen van gezichtsuitdrukkingen gaat zeker bijdragen aan betere herkenning en behandeling van pijn bij paarden. Daarnaast is een groeiend bewustzijn van wat het paard eigenlijk ‘zegt’, niet alleen met zijn oren, maar met z’n hele mimiek en lichaamstaal van groot belang voor het leren herkennen en inschatten van ongemak en pijn bij het paard.’

Oren in de nek door oorontsteking

Er zijn nog steeds ruiters die om esthetische redenen de oren van het paard uitscheren. Net als de tastharen, hebben ook de oorharen een belangrijke functie. Ze zorgen er namelijk voor dat vuil, parasieten en regenwater minder makkelijk het oor binnen kunnen dringen. Met uitgeschoren oren loopt het paard meer kans op een oorontsteking. Hierdoor is het oor heel pijnlijk en legt het paard zijn oren in de nek. Dit betekent dus niet dat het paard agressief is, maar dat het pijn heeft. Het advies is dus om de oren van het paard niet uit te scheren. Als je de oorschelp dichtknijpt en de overtollige haren afknipt, ziet het er ook netjes uit.

Tekst: Janina van der Drift | Foto: Arnd.nl e.a.